Mùa hè khi nhiệt độ tăng cao, thời tiết nóng đến mức người ta không thể ngủ được. Người hiện đại có thể bật điều hòa hoặc quạt điện. Nhưng vào thời cổ đại, họ làm cách nào để hạ nhiệt?
Khí hậu thay đổi
Chúng ta đã quen với cụm từ “thay đổi khí hậu”, “Trái đất đang dần nóng lên”. Điều đó có nghĩa là, hiện tại, mặc dù con người đang phải đối diện với mùa hè rất nóng với nhiệt độ trung bình trên 20°C. Tuy nhiên, trong quá khứ, không nhất định người cổ đại đã phải chịu đựng mùa hè nóng bức như chúng ta.
Khi tôi 10 tuổi, lúc đi ngủ chỉ cần bật quạt điện là đã có một giấc ngủ ngon. Quay về tuổi thơ, mẹ của tôi chỉ cần quạt tay, tôi cũng có thể chìm vào giấc ngủ. Nhưng hiện tại, trong ngôi nhà hộp chữ nhật của mình, thông thường, tôi phải bật điều hòa. Vào những ngày nhiệt độ quá cao (37 – 38°C), nhiệt độ trong nhà phải giảm đi hàng chục °C, tôi mới có thể làm việc và nghỉ ngơi.
Vì nhiệt độ Trái đất đang tăng lên mỗi năm, như vậy, nhiệt độ vào mùa hè của 200 năm trước, 500 năm trước hay 1000 năm trước không khắc nghiệt như bây giờ. Khi khí hậu dễ chịu, người xưa có thể ngủ mà không cần chống nóng bằng các thiết bị hiện đại.
Người cổ đại hay người hiện đại cũng đều có thân nhiệt 37°C; không thể nói rằng vì không có điện và thiết bị làm lạnh nên người cổ đại buộc phải chịu nóng. Lý do dễ chấp nhận hơn là ngày xưa, nhiệt độ mùa hè dù nóng nhưng đảm bảo không quá nóng như bây giờ. Như vậy, sự thay đổi khí hậu được coi là một cách giải thích khoa học cho câu hỏi: “Vì sao không có điều hòa và quạt mà người cổ xưa vẫn ngủ ngon?”.
Ngoài điều kiện thời tiết đã thay đổi, chúng ta vẫn phải công nhận rằng, mùa hè tất nhiên sẽ nóng, mùa hè không thể mát như mùa thu. Cổ nhân chắc chắn vẫn phải dùng đến các biện pháp để hạ nhiệt. Vậy chúng là những cách nào?
Thiết kế nhà ở
Một điểm khác biệt dễ nhận biết của xã hội cổ đại và xã hội hiện đại là thiết kế nhà ở và vật liệu xây dựng. Để có được một giấc ngủ ngon vào mùa hè, nhiệt độ trong nhà không thể quá nóng.
Thuở xưa, các nước phương đông như Việt Nam, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản…chủ yếu dựng nhà bằng gỗ và mái ngói đôi bằng đất nung. Một số chi tiết trong thiết kế nhà ở có sự khác biệt giữa các quốc gia, nhưng về cơ bản, lối kiến trúc tương tự nhau.
Các dinh thự quý tộc có quy mô nhỏ hơn cung đình vua chúa và vương phủ nhưng chúng đều cùng một lối kiến trúc. Những hộ gia đình bình thường có thể dựng nhà bằng cột gỗ nhỏ hơn, vách bằng gạch điểm xuyết thêm gỗ. Nhà nghèo thì đan vách tre, nứa, lợp mái bằng lá dừa, lá cọ. Do sự tương đồng về vị trí địa lý, khí hậu thời tiết, văn hóa truyền thống, cho nên thiết kế nhà ở của một số quốc gia phương đông có nét tương đồng như vậy.
Ngôi nhà là nơi sinh hoạt, ngủ nghỉ. Bởi vậy, điều quan trọng nhất của một ngôi nhà ngoài yếu tố đẹp còn phải đáp ứng được tiêu chuẩn “mát về mùa hè và ấm áp vào mùa đông”. Kỳ thực đòi hỏi này không phải quá cao. Người xưa đã cân nhắc đến vấn đề “điều hòa nhiệt độ” và các kiến trúc sư nắm trong tay các biện pháp. Một trong số đó, chúng ta có thể kể đến Lỗ Ban – ông tổ nghề thợ mộc và nghề xây dựng Trung Quốc. Tương truyền ông là một vị thần hạ thế hỗ trợ con người về lĩnh vực này.
Lấy một ví dụ điển hình, trong kim tự tháp – niềm tự hào của người Ai Cập cổ đại, nhiệt độ luôn giữ ở mức 20°C. Ở mức nhiệt này, con người sinh hoạt thoải mái, thức ăn và rau củ giữ được độ tươi ngon trong thời gian lâu hơn. Điều đó cho thấy, trí tuệ của cổ nhân trong các nền văn minh cổ xưa là không thể coi thường.
Tôi từng viếng thăm khu di tích lịch sử chùa Keo Thái Bình. Đây là ngôi chùa cổ hiếm có ở Việt Nam còn giữ nguyên vẹn lối kiến trúc cổ xưa. Dù ngôi chùa đã được trùng tu lại, nhưng về tổng thể, chúng vẫn giữ kích thước và kiểu dáng ban đầu.
Quần thể chùa Keo gồm nhiều ngôi nhà khác nhau ngự trên một khu đất rộng. Giống với mọi thiết kế cổ điển khác, phần mái cao, rộng, lớn với khung đỡ là các khớp nối bằng gỗ dày dặn, chúng đan xen vào nhau chỉnh chu và chắc chắn. Có ngôi nhà làm một mái, có ngôi nhà làm hai hoặc ba mái. Diện tích bề mặt các điện thờ lớn hơn các phòng ở, tuy nhiên dù là căn phòng nào, không khí bên trong đều mát mẻ, dễ chịu.
Những ngôi chùa hiện đại được xây cất phỏng theo kiến trúc cung đình cổ điển trông rất hoành tráng. Tuy nhiên, từ khi đến thăm chùa Keo, tôi phát hiện ra rằng, tinh hoa nằm trong các kiến trúc cổ đại, có thể nói người hiện đại chúng ta không biết chút gì.
Thời cận đại, đa số nhà ở của người dân vùng phía bắc Việt Nam (nơi có mùa hè nóng) có chung một cấu trúc kết hợp nhà vườn và ao cá. Ngôi nhà được xây cất thấp với mái đôi, có lỗ thông gió, xung quanh nhà có tán cây lớn bao trùm hai phía đông – tây và phía sau nhà. Ánh nắng thường không trực tiếp rọi vào nhà. Một số ngôi nhà có tường hứng nắng, bức tường này sẽ được xây dày gấp hai, ba lần với tác dụng cách nhiệt. Phía trước nhà thường có ao cá. Nước trong ao làm dịu khí nóng, nhiệt độ nhờ đó giảm đáng kể.
Chúng ta có thể cho rằng, máy lạnh là một thiết bị điều hòa không khí thông minh. Nhưng nếu mang chúng so với những ngôi nhà không cần đến máy lạnh, thì các kiến trúc sư cổ đại chẳng phải trí tuệ cao hơn sao? Bởi vì, máy lạnh và quạt điện cần có nguồn điện và những thiết bị này mất phí duy trì. Trong khi đó, một ngôi nhà thiết kế thông minh tự nó đã tránh nóng, cũng không cần cung cấp nguồn năng lượng.
Gối mây
Một chiếc gối mềm rất cần thiết để chúng ta có được một giấc ngủ ngon. Tuy nhiên, trong thời tiết nắng nóng, chúng ta cần một chiếc gối có thể làm mát hơn là một chiếc gối mềm mà nóng. Để tránh nóng, người Việt Nam thời xưa không dùng gối bằng vải và bông, thông thường họ dùng gối mây tre đan.
Chiếc gối mây được đan quây bốn phía, ở giữa rỗng. Chất liệu mây đan êm ái, mát nhưng không lạnh, độ đàn hồi vừa phải. Gối mây nhỏ gọn, giúp người ngủ giữ nguyên tư thế, không ảnh hưởng đến xương cổ và giảm bớt ngủ ngáy.
Người Trung Quốc cổ đại thường dùng gối làm bằng gỗ hoặc sứ. Các vương tôn, quý tộc thường gối đầu bằng ngọc. Cũng như mây, chất liệu ngọc mát nhưng không lạnh, gối đầu không hại sức khỏe.
Người xưa cũng có thể dùng vải dệt làm gối. Nhưng thay vì nhồi bông vải, họ nhồi vỏ đỗ, lá chè hoặc hoa cúc phơi khô, vv. Những vật liệu tự nhiên tạo độ phồng này có mùi thơm dễ chịu, không gây hầm bí kích ứng da đầu.
Giường ngủ
Đa số người phương đông cổ đại dùng phản/sập gỗ để ngủ nghỉ. Chất liệu gỗ bền và mát. Nhà bình dân thường dùng giường được thiết kế đơn giản bằng khung gỗ hoặc xen kẽ giữa gỗ và tre với độ cao tiêu chuẩn. Các thang giường có chung một kích thước, bố trí đều nhau, khi trải chiếu lên, đảm bảo thoáng khí mà không đau lưng.
Chiếu của người xưa được dệt từ cỏ tranh phơi khô. Cỏ được xử lý bởi người thợ thủ công lành nghề. Họ biết rõ khoảng thời gian thu hoạch cỏ để tạo ra những chiếc chiếu với chất lượng tốt nhất. Chiếu dùng lâu bền, ít bị biến dạng sau nhiều năm sử dụng. Trong điều kiện thông thường, chiếu cũng không dễ bị mốc hay đổi màu. Khi nằm ngủ không hầm bí, cũng dễ vệ sinh. Một số nơi vì không có cỏ, người dân làm chiếu bằng mây hoặc tre.
Khi thời tiết quá nóng, người Việt cổ xưa còn dùng đến võng đen sợi đưa mát hoặc mang chõng tre ra ngoài để mang ra ngoài trời để ngủ.
Khu vực Đông Nam Á nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, bởi vậy một số sản phẩm nhập khẩu từ phương tây, hoặc được thiết kế theo kiểu tây phương mặc dù đẹp, nhưng không phù hợp. Chẳng hạn như một ngôi nhà hình hộp chữ nhật không có thông gió với cửa bằng gỗ kín hoặc phối thêm kính; trong nhà đặt một chiếc giường gầm thấp. Vào những ngày hè nóng ẩm, một ngôi nhà như vậy không thể không dùng điều hòa làm mát và hút ẩm. Vào mùa gió “nồm”, độ ẩm cao, ngôi nhà như vậy dễ bị tích nước, vệ sinh bất tiện, vi khuẩn tích tụ dưới gầm giường, ảnh hưởng xấu đến sức khỏe.
Quạt tay
Khi thời tiết không quá nóng, kết hợp với điều kiện nhà ở phù hợp. Nếu thời tiết nóng hơn một chút thì chỉ cần một chiếc quạt tay bằng mây tre đan hoặc mo cau cũng đủ giúp người ta làm dịu đi cái nóng mùa hè. Những chiếc quạt này có thể làm bằng nhiều chất liệu (mây, tre…) với kiểu dáng khác nhau.
Vào thời cổ đại, mùa hè không quá nóng như mùa hè ở hiện tại. Do đó, người xưa không quá vất vả trong việc chống nóng như chúng ta tưởng tượng. Hơn nữa, thời đại nào cũng vậy, hoàn cảnh nào cũng sản sinh ra những bộ óc trí tuệ, với vai trò phát minh, chế tạo ra những ‘công cụ’ thông minh để phục vụ đời sống. Trên đây là một số biện pháp giúp con người dù không có quạt điện điều hòa nhưng vẫn có được giấc ngủ ngon.
Minh Nguyệt
